60 lat Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego: podsumowanie, osiągnięcia i perspektywy zmian

1 stycznia 2025 r. mija dokładnie 60 lat od momentu wejścia w życie Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego. Od dekad stanowią one kluczowe filary polskiego systemu prawnego, wspierając rozwój kultury prawnej i zapewniając podstawy do rozstrzygania sporów. Jubileusz ten to doskonała okazja, by podsumować ich najważniejsze osiągnięcia, zidentyfikować największe bolączki oraz wskazać, jakie zmiany powinny zostać wprowadzone, by dostosować przepisy do wyzwań XXI wieku i realiów dynamicznych przemian społeczno-gospodarczych.

Największe sukcesy Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego

1. Trwałość regulacji

Przez sześć dekad obowiązywania Kodeksu cywilnego (KC) i Kodeksu postępowania cywilnego (KPC) rozwinęła się bogata doktryna i ugruntowane orzecznictwo. Tak szeroka podbudowa praktyczna i teoretyczna stanowi nieocenioną pomoc dla sądów, prawników, a także obywateli. Dzięki temu możliwe jest nie tylko sprawne rozstrzyganie spraw, lecz także konsekwentne budowanie kultury prawnej.

2. Dostosowanie do zmian ustrojowych i gospodarczych

• Transformacja ustrojowa lat 90.: Oba kodeksy dostosowały się do nowych warunków gospodarczych, po upadku poprzedniego systemu.
• Nowelizacje i harmonizacja z prawem unijnym: Przepisy były wielokrotnie nowelizowane, co pozwalało na bieżąco reagować na wymogi prawa Unii Europejskiej oraz na rosnące znaczenie alternatywnych metod rozwiązywania sporów (np. mediacji czy arbitrażu).
• Efektywność w klasycznym obrocie gospodarczym: Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego do dziś sprawdzają się w zakresie regulowania kwestii związanych z tradycyjnym obrotem gospodarczym, stanowiąc wzorzec dla wielu innych aktów prawnych.

3. Praktyczność i ewolucja procedur

Przez kolejne dekady KC i KPC były podstawą codziennej pracy:

• Sądów – wszelkie procedury rozpatrywania sporów cywilnych opierają się właśnie na KPC.
• Prawników – adwokaci i radcowie prawni nieustannie korzystają z komentarzy i orzecznictwa, które wyjaśniają zawiłości obu kodeksów.
• Podmiotów prywatnych – zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców, którzy codziennie wykorzystują przepisy KC w umowach i relacjach biznesowych.

Szczególnie istotne były nowelizacje z 2019 r., mające na celu usprawnienie postępowania sądowego i zwiększenie jego efektywności (np. w zakresie doręczeń, postępowania uproszczonego czy stosowania elektronicznych form komunikacji).

Największe bolączki obowiązujących kodeksów

1. Zawiłość i rozproszenie przepisów

• Ponad 350 zmian w KPC i ponad 110 w KC – tak częste nowelizacje wpłynęły na obniżenie przejrzystości przepisów.
• W rezultacie coraz trudniej jest zachować spójność i czytelność kodeksów – zarówno sędziowie, jak i prawnicy muszą poświęcać więcej czasu na interpretację kolejnych modyfikacji.

2. Brak kompleksowych regulacji dla „świata cyfrowego”

• Wiele umów i transakcji odbywa się dziś w internecie, a rosnąca popularność nowoczesnych technologii, takich jak sztuczna inteligencja czy blockchain, dodatkowo komplikuje sprawę.
• Dotychczasowe przepisy dotyczące obrotu w sieci są szczątkowe i nie dają pełnej ochrony ani przedsiębiorcom, ani konsumentom. Brak jest też klarownych regulacji w kwestii odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez algorytmy AI czy w sporach dotyczących własności danych.

3. Rozbieżne orzecznictwo

• Dynamiczne i liczne zmiany w treści KC i KPC wymuszają ciągłe dostosowywanie interpretacji przepisów przez sądy.
• Wiele spraw spornych bywa różnie rozstrzyganych w różnych sądach, co skutkuje brakiem jednolitej linii orzeczniczej i zwiększa poziom niepewności prawnej wśród uczestników obrotu gospodarczego.

Konieczność zmian: dwie główne koncepcje

Panuje powszechna zgoda, że Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego wymagają dalszych zmian. W dyskusjach padają dwie propozycje:

1. Kontynuowanie nowelizacji i porządkowanie obecnych kodeksów – ma to na celu spójne zharmonizowanie dotychczasowych przepisów i wprowadzenie brakujących regulacji (np. dotyczących świata cyfrowego).
2. Stworzenie zupełnie nowych aktów – zwolennicy tej opcji podkreślają, że obecny kształt kodeksów jest zbyt przeładowany i miejscami przestarzały. Opracowanie nowej koncepcji i napisanie kodeksów od podstaw mogłoby ułatwić wdrożenie bardziej elastycznych i nowoczesnych rozwiązań.

Aktualnie prace nad nowymi kodeksami są zawieszone, co oznacza, że w najbliższej przyszłości należy spodziewać się raczej dalszych nowelizacji niż rewolucji.

Najważniejsze kierunki zmian

1. Wzmocnienie ochrony słabszej strony

3. Ważnym zadaniem ustawodawcy jest zapewnienie wyższego poziomu ochrony uczestnikom obrotu, którzy nie dysponują rozbudowanym zapleczem prawniczym i finansowym.
4. Dotyczy to m.in. konsumentów, pracowników czy NGO działających w przestrzeni publicznej.
5. 2. Usprawnienie procedur i przyspieszenie rozstrzygania sporów
6. Uproszczenie i uporządkowanie przepisów ułatwi pracę sądów i przyczyni się do skrócenia czasu postępowań.
7. Warto rozważyć dalsze wykorzystanie narzędzi elektronicznych (e-doręczenia, e-protokół, wideokonferencje) oraz zachęcać strony do korzystania z mediacji i arbitrażu, co stanowi realną alternatywę dla długotrwałego sporu sądowego.

3. Wdrożenie dyrektywy SLAPP

3. Tzw. pozwy mrożące (SLAPP – Strategic Lawsuit Against Public Participation) polegają na blokowaniu krytyki, opinii publicznej czy dziennikarstwa śledczego poprzez obarczanie strony pozwanej kosztownymi i długotrwałymi procesami.
4. W polskich realiach zyskują na znaczeniu również pozwy „ślepe”, składane masowo pod przykrywką anonimowości w internecie.
5. Wdrożenie odpowiednich rozwiązań wynikających z dyrektyw unijnych i najlepszych praktyk ma na celu ograniczenie nadużyć i ochronę wolności słowa oraz uczciwej konkurencji.

Podsumowanie: co dalej z Kodeksem cywilnym i Kodeksem postępowania cywilnego?

Zbliżający się jubileusz 60 lat obowiązywania Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego skłania do refleksji nad potrzebą kompleksowych zmian. Choć oba akty prawne świetnie przeszły próbę czasu i stanowią fundament polskiego systemu prawnego, ich nadmierna złożoność oraz zdezaktualizowane regulacje w obszarze nowych technologii wymagają podjęcia dalszych działań.

W obliczu zawieszonych prac nad całkowicie nowymi kodeksami realnym scenariuszem pozostaje kontynuowanie kolejnych nowelizacji, których celem będzie:

• Uproszczenie przepisów i zwiększenie ich przejrzystości.
• Efektywniejsza ochrona słabszej strony w obrocie prawnym.
• Lepsze dostosowanie do wymogów prawa unijnego i realiów cyfrowej gospodarki.

W nadchodzących latach kluczowe będzie pogodzenie tradycji i doświadczeń wynikających z dorobku ostatnich 60 lat z potrzebą modernizacji, aby Kodeks cywilny i Kodeks postępowania cywilnego w dalszym ciągu były skutecznym i sprawiedliwym narzędziem w obszarze prawa cywilnego.