Zachowek – o co można się starać, nie dziedzicząc spadku?

Zachowek to specjalna instytucja prawa spadkowego, która daje szanse do otrzymania pieniędzy po zmarłym bliskim, nawet jeśli zostało się pominiętym w testamencie. Do uzyskania tego rodzaju substytutu spadku uprawnione są jednak tylko konkretne podmioty. Kto zatem może otrzymać zachowek? Czy powinien w tym celu spełnić jakieś wymogi? O co można się starać, nie dziedzicząc spadku?

Zachowek ma na celu ochronić najbliższe osoby spadkodawcy przed dowolnym korzystaniem przez niego ze swobody testowania i rozporządzania jeszcze za życia swoim majątkiem w drodze darowizn. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli dana osoba uprawniona do dziedziczenia ustawowego nie została wskazana do otrzymania po zmarłym jakichkolwiek dóbr, ma możliwość otrzymania określonego świadczenia pieniężnego.

Komu należy się zachowek?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami do otrzymania zachowku uprawnieni są:

• krewni zstępni, czyli dzieci zmarłego, a w przypadku ich śmierci kolejno wnuki, prawnuki itd.;
• współmałżonek zmarłego;
• rodzice zmarłego, ale tylko wtedy, jeśli byliby powołani do spadku z ustawy. Jeśli zatem do otrzymania majątku uprawnieni są zstępni, wówczas rodzice denata nie będą brani pod uwagę w kwestii zachowku.

Kiedy przysługuje zachowek?

O zachowek może starać się każdy uprawniony do jego otrzymania, gdy nie otrzymał należnej mu części spadku na skutek dziedziczenia, zapisów w testamencie lub na skutek darowizny, jaką spadkodawca przekazał danemu podmiotowi jeszcze za życia. W tym ostatnim przypadku ważne jest jednak, by darowizna spełniała warunki zaliczenia na schedę spadkową. Ponadto, warto wspomnieć, że o zachowek można starać się także wtedy, gdy uprawniona do dziedziczenia osoba nie otrzymała w całości należnego mu spadku. Wówczas powinna się ona starać o tzw. uzupełnienie, czyli zapłatę różnicy między tym, co już zostało otrzymane, a całkowitym należnym po zmarłym zachowkiem.

Wyłączenia z zachowku

Istnieje możliwość wyłączenia z zachowku osób, które według obowiązujących przepisów uprawnione są do jego otrzymania. Aby to zrobić, spadkodawca musi skorzystać z instytucji wydziedziczenia. To może mieć miejsce w następujących sytuacjach:

• jeśli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• jeśli uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• jeśli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Więcej na temat można przeczytać w osobnym wpisie blogowym: Wydziedziczenie – na czym polega? O jakich formalnościach pamiętać?

Jaką formę przybiera zachowek?

Zachowek może być określony jedynie w kwocie pieniężnej. Co istotne – jego spełnienie nie może polegać na wydaniu jakichkolwiek przedmiotów z masy spadkowej. Jeśli komuś zależy na otrzymaniu danej rzeczy, np. ze względu na przywiązanie sentymentalne, może ją otrzymać jedynie na drodze porozumienia z obdarowanym (np. poprzez zrzeczenie się zachowku w zamian za wydanie danego składnika majątku).

Ile wynosi zachowek?

Obliczenie wysokości zachowku nie jest łatwe, gdyż wymaga dokonania kilku operacji uregulowanych szczegółowo przez kodeks cywilny. Mowa tu konkretnie o czterech czynnościach:

• ustalenie wysokości udziału, który przysługiwałby w spadku na skutek dziedziczenia ustawowego;
• ustalenie wysokość zachowku należnego dla danej kategorii osób (przyjęcie odpowiedniego ułamka – 1/2 albo 2/3);
• obliczenie substratu zachowku;
• obliczenie konkretnej kwoty zachowku do zapłaty.

W pierwszej kolejności ustala się ogólny udział przysługujący w spadku na skutek dziedziczenia ustawowego. Najpierw powoływani  do dziedziczenia są zstępni oraz współmałżonek, a w przypadku braku zstępnych, małżonek wraz z rodzicami zmarłego. Ci ostatni, zobowiązani do dziedziczenia w przypadku braku zstępnych i małżonka denata, otrzymują spadek w częściach równych. Jeśli któryś z rodziców nie dożył otwarcia spadku, wówczas jego udział przypada w częściach równych rodzeństwu spadkodawcy, jednak jemu nie przysługuje roszczenie o zachowek.

Po ustaleniu udziału przychodzi moment określenia wysokości zachowku. Ten oblicza się mnożąc udział spadkowy należny osobie uprawnionej do zachowku przez ułamek 1/2 lub 2/3 określający wysokość zachowku należący się danej kategorii osób.

Zasada ogólna jest taka, że zachowek w kwocie połowy wysokości udziału spadkowego przysługuje osobie uprawnionej do otrzymania tego rodzaju rekompensaty. Z kolei 2/3 przysługuje osobom małoletnim lub trwale niezdolnym do pracy.

W dalszym toku postępowania niezbędne jest też ustalenie substratu. Pod tym pojęciem kryje się wartość będąca podstawą do obliczenia konkretnej sumy wyrażającej należny uprawnionemu zachowek. Aby to zrobić, trzeba ustalić tzw. czystą wartość spadku (tzn. obliczyć różnicę między stanem czynnym spadku – wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym – czyli sumą długów spadkowych, pomijając te wynikające z zapisów zwykłych i poleceń). Do tego niezbędne jest doliczenie wszelkich wartości z darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę.

Na końcu dokonuje się pomnożenie substratu z wcześniej opisaną ułamkową wysokością zachowku należną danej grupie uprawnionej do dziedziczenia.